Oddział Kasztel w Szymbarku

ARCHITEKTURA I DZIEJE SZYMBARSKIEGO DWORU OBRONNEGO DO 1947 ROKU
Szymbarski dwór obronny określany jest przez historyków sztuki jako czołowy przykład kasztelu polskiego. Cechy charakterystyczne tego typu budowli to prostokątny zarys całości, z prostym układem wnętrz bez wewnętrznego dziedzińca i przybudówki w czterech narożach budowli o wyraźnie obronnej funkcji, najczęściej z nadwieszonym piętrem w formie wykuszy.

Kasztel w Szymbarku – dawna siedziba rycerskiego rodu Gładyszów herbu Gryf łączy w sobie funkcję niewielkiej rezydencji szlacheckiej i warowni o harmonijnej formie. Kształtem architektonicznym nawiązuje do budowli południowej i południowo-środkowej Europy. Najczęściej przywołuje się związek kasztelu z typem piętnastowiecznej willi włoskiej bądź sylwetką włoskiego zamku quattro torre – warowni z czterema wieżami obronnymi, popularnej we Włoszech w XIV i XV wieku.

Nie znani są projektanci obiektu i jego budowniczowie. Niewątpliwie kasztel powstał w XVI wieku, brak jednak jego dokładnego datowania. Przypuszczalnie istniały dwie fazy budowy, prowadzące do nadania mu ostatecznego kształtu.
Etap I (1530 – 1550) powstanie bryły budowli,
Etap II (1590 – 1600) ukończenie budowli oraz wykonanie ozdobnych elementów (attyka, sgraffito, kamieniarka okienna i drzwiowa).

Unikalny architektonicznie, posiada dość skromne rozmiary (u podstawy długość ścian 20 i 13 m). Wyglądał jednak imponująco na tle otoczenia ze względu na wyraźną różnicę w wysokości ścian (znacznie wyższe od strony południowej i zachodniej) i ukształtowanie terenu wokół.

Szymbarski dwór obronny powstał z miejscowego kamienia łamanego i cegły. Posiada dwie kondygnacje (podpiwniczony parter i piętro) i typowy dla ówczesnego dworu murowanego układ wnętrz. z usytuowaną z boku sienią i pomieszczeniami przyległymi do niej, równoległymi do siebie. Tak było na poziomie piwnic i parteru, pełniących „podrzędniejszą”, gospodarczą funkcję, gdzie z sieni prowadziły drzwi do dwu sklepionych kolebkowo piwnic lub , jak na parterze o sklepieniach beczkowo-krzyżowych, do dwu „izb”. Część mieszkalna, „pańska”, obejmowała piętro podzielone na dwa sporej wielkości pomieszczenia – mniejszą „antykamerę”, nad sienią parteru i „izbę wielką”, „komnatę”, po jej prawej stronie. Te pomieszczenia nakryte były drewnianymi stropami. Uzupełnienie części mieszkalnej stanowiły „komnatki” w alkierzach. Tam też zlokalizowano toalety, nazywane z łac. locum secretum.

Do wnętrza kasztelu prowadziły jedne, dość wąskie drzwi wejściowe usytuowane z boku, w północnej ścianie budynku. Niegdyś istniał wiodący do nich nad fosą most zwodzony. System obronny kasztelu widoczny był w wyglądzie samej bryły: cztery prostokątne narożne baszty mieszkalne nadawały się również do odparcia ataku, stanowiły także dobre miejsce do obserwacji, z widokiem na każdą stronę. W dolnych partiach – stopach alkierzy mieściły się dobrze chronione: skarbczyk, zbrojownia i karcer. Na szczycie budowli, spoza sterczyn późniejszej attyki można było również prowadzić obserwację terenu i obronę. Najważniejszą funkcję obronną spełniał jednak system otworów strzelniczych, prostokątnych i „kluczowych”, stanowiących dookolny ciąg na wysokości strychu. Dodatkowe utrudnienie dla ewentualnego ataku stanowiło zabezpieczenie żelaznymi kratami okien na parterze.

Otynkowana jednolita powierzchnia elewacji zyskała w drugiej fazie budowy ozdobne elementy. W górnych partiach budynku pojawiła się dekoracja sgraffitowa o formie dookolnego ornamentu złożonego z fantastycznych masek i motywów geometrycznych oraz roślinnych. Dwubarwne, szaro-białe sgraffito zdobi pilastry dzielące ściankę attyki na regularne łukowate pola o jednolitej barwie. Wraz z gzymsem ścianka stanowi podstawę grzebienia attyki o formie ciągu smukłych sterczyn, wspaniale wieńczących bryłę kasztelu. Pierwotny, kryty gontem dach czterospadowy przebudowano wówczas na korytowy, tzw. pogrążony, całkowicie zasłonięty z zewnątrz zębami attyki. Przyozdobiono również inne elementy zewnętrzne – otwory okienne i drzwiowe, montując w nich kamieniarkę o dość jednak skromnej ornamentyce (żłobkowanie, płaskie rozety). We wnętrzach zyskały ozdobną oprawę obramienia drzwi z profilowanymi nadprożami, węgarami z rytem o wzorze z rozet i roślinnej wici. Pewne przeróbki we wnętrzach dotyczyły też przebudowy schodów prowadzących z parteru na piętro. Znacznie większych zmian dokonano po dłuższym okresie użytkowania budowli, w XVIII wieku. Dotyczyły one nie tylko estetyki (stiuki, barwna polichromia we wnętrzach alkierzy, z charakterystycznymi dla tego okresu motywami. Pękające mury budowli wzmocniono kamiennymi przyporami, głęboko wchodzącymi w podłoże szczególnie od strony usuwającej się zapewne skarpy nadrzecznej. Względy praktyczne doprowadziły też do wyraźnej zmiany układu wewnętrznego – wprowadzono na poziomie parteru i piętra ściany działowe, tworząc w ten sposób na dole pięć niewielkich pomieszczeń, na piętrze cztery. Wyposażono je w dodatkowe piece.

Zabiegi te nie przydały się na długo. Kasztel przestał być obiektem mieszkalnym już pod koniec XVIII wieku. W jego sąsiedztwie powstał wówczas skromny , niewielki modrzewiowy dworek.

Dawna siedziba rodowa niszczała z roku na rok. Ostatnia przebudowa na początku XIX wieku uczyniła z niej gorzelnię – „kipiały w niej machiny parowe, a pełne gorzałek kufy zastąpiły na ścianach miejsce dawnych rynsztunków rycerskich”. W okresie międzywojennym, za czasów ostatnich właścicieli tzw. „Majątku Zamek” rodziny Kuźniarskich, wnętrza parteru stanowiły kuchnię i pomieszczenia dla służby dworskiej, a nawet drobiu, piętro zaś było rodzajem lamusa, gdzie trzymano nie używane już sprzęty.

W 1937 roku przygotowana została dla kasztelu przez krakowskiego architekta Stefana Świszczowskiego dokumentacja, na podstawie której ta prywatna wówczas własność miała być remontowana. Żadnych zabiegów renowacyjnych jednak nie wykonano.

Po parcelacji majątku ziemskiego Marii Kuźniarskiej pozostawiono zabudowaną resztówkę jako majątek Skarbu Państwa. Po II wojnie światowej oprócz kasztelu i modrzewiowego dworku, w czworokąt zabudowań folwarcznych wpisywały się jeszcze dwie osiemnastowieczne stajnie, od strony południowej i wschodniej oraz spichlerz w zachodniej części nadrzecznej skarpy.

Kasztel jako cenny zabytek architektury znalazł się na liście obiektów chronionych, wówczas pod opieką Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Rzeszowie. Mniej szczęścia miały pozostałe budynki należące do dawnego zespołu dworskiego. Rozebrano zniszczony osiemnastowieczny dworek. W sposób niekontrolowany „zniknęły” dwa budynki gospodarcze, stajnia od strony południowej i spichlerz. Druga ze stajni „przysposobiona” została do celów kulturalnych w latach sześćdziesiątych, po wykonaniu niezbędnego, podstawowego remontu.

Przed przystąpieniem do pierwszych prac zabezpieczających kasztel wykonano badania geologiczne podłoża. W celu zabezpieczenia zbocza a jednocześnie budowli, przed dalszym osiadaniem, co już od dawna uwidoczniło się w złym stanie części ścian nośnych (spękania), wykonano szeroki, kamienny mur oporowy od strony zachodniej i częściowo południowej zbocza. Fundamenty kasztelu na całym obwodzie opasano żelbetowym wieńcem, z kotwami stalowymi sięgającymi w głąb budynku. Wykonanie tych prac (lata 1949 – 1953) spowodowało usunięcie wtórnych przypór istniejących od kilku wieków przy ścianach i alkierzach. Zdecydowano bowiem, że renowacja kasztelu ma doprowadzić do jego pierwotnego, szesnastowiecznego wyglądu. Do 1958 roku oczyszczono wnętrza z gruzu i pozostałości zniszczonych drewnianych stropów na piętrze, tam założono na sufitach stalowe dźwigary. Wymieniono więźbę dachową, odtwarzając formę dachu pogrążonego, pokryto go blachą ocynkowaną. Pełnego rozpoznania stanu technicznego wraz z wykonaniem pomiarów dokonano w 1959 roku. Między innymi to opracowanie posłużyło jako podstawa do wykonania kompletu dokumentacji, projektu architektoniczno-konserwatorskiego dla tego obiektu.

Ostatecznie w roku 1972 powstał projekt Pracowni Konserwacji Zabytków w Krakowie. Inwestorem naczelnym było Ministerstwo Kultury i Sztuki, głównym Zarząd Muzeów i Ochrony Zabytków.

W dokumentacji określono funkcję obiektu po remoncie jako muzeum regionu Pogórza. Zachowanie i uzupełnienie wątków historycznych połączono z adaptacją wnętrz do nowych celów. Po ponad dwudziestu latach przerwy przystąpiono do kolejnych prac renowacyjnych. Przywrócono renesansowy podział wewnętrzny parteru i piętra, usuwając późniejsze ściany działowe. Wykonano szerokie schody z poziomu parteru do piwnic. W wykuszu północno-wschodnim umieszczono schody zabiegowe o współczesnej konstrukcji. Zakonserwowano zachowaną pierwotną kamieniarkę okienną i drzwiową, elementy nie zachowane zrekonstruowano. Dębową stolarkę okienną osadzono w otworach pierwotnej wielkości. Fragmenty oryginalnej polichromii w dwu alkierzach przewidziano do konserwacji na późniejszym etapie prac, w związku z czym pokryto ją pobiałą. Przystąpiono do rekonstrukcji attyki. Wymieniając pokrycie dachu na blachę miedzianą zamontowano system odprowadzający wodę opadową w postaci wypływów z połaci dachu za pomocą rzygulców o prostej formie i rynien. Zainstalowano sieć grzewczą w postaci żeliwnych grzejników naściennych, tylko w pomieszczeniach piwnic ukrytych jako ogrzewanie podłogowe. Ostatnie prace wg projektu PKZ Kraków wykonano w 1987 roku. W tym roku uruchamiano muzeum pod nazwą „Ośrodek Budownictwa Ludowego w Szymbarku” z siedzibą w drewnianym dworku z Gorlic z 1920 roku, postawionym w miejscu po rozebranym tutejszym, osiemnastowiecznym. Przeniesiony dworek pełnił funkcje administracyjno-socjalne, w części ekspozycyjne (wystawa stała „W kręgu kultury dworkowej”, dotycząca historii kasztelu, innych tutejszych dworów i ich właścicieli). Główny temat ekspozycji – kulturę ludową Pogórza Gorlickiego, zaprezentowano w sąsiadującym z dworkiem i kasztelem skansenie, w którym postawiono wówczas 14 obiektów typowych dla budownictwa wiejskiego naszego terenu.

W dniu 1 grudnia 2007 r. dokonały się poważne zmiany dotyczące organizacji szymbarskiej placówki muzealnej. Uchwałą Sejmiku Województwa Małopolskiego, na bazie wydzielonego z Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu oddziału – Ośrodka Budownictwa Ludowego w Szymbarku wraz z filią Cerkiew w Bartnem i zlikwidowanej jako osobna instytucja – Galerii Sztuki „Dwór Karwacjanów”, utworzono Muzeum „Dwory Karwacjanów i Gładyszów”. Galeria stała się jednym z oddziałów nowego muzeum, z administracją i dyrektorem całej jednostki Zdzisławem Tohlem. Dzięki środkom pozyskanym z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej i z budżetu Województwa Małopolskiego (zrealizowano w latach 2007 – 2010 nowy projekt pod nazwą „Rewaloryzacja i remont renesansowego dworu obronnego w Szymbarku”.

W styczniu 2011 roku został uruchomiony nowy oddział muzealny, instytucja kultury Województwa Małopolskiego, pod nazwą Ośrodek Konferencyjno-Wystawienniczy „Kasztel w Szymbarku”. Stał się on miejscem ważnych wydarzeń kulturalnych i artystycznych o randze regionalnej i ogólnokrajowej. Zgodnie z założeniami, określonymi jako cel wykonania prac remontowo-adaptacyjnych, nowo powstała placówka kulturalna ma być „nowoczesnym ośrodkiem muzealnym o szerokim spektrum działania, włączonym w sieć wzajemnie z sobą współpracujących europejskich instytucji kultury, zwłaszcza w zabytkowych kasztelach – dawnych centrach władzy lokalnej na Słowacji, Węgrzech, Ukrainie, w Niemczech, Francji, Chorwacji, Włoszech i Austrii. Pozwoli to na pełniejsze wykorzystanie potencjału kulturowego i turystycznego regionu”.
W 2013 roku „Kasztel w Szymbarku” został laureatem nagrody głównej w VI edycji ogólnopolskiego konkursu „Polska Pięknieje – 7 Cudów Funduszy Europejskich” w kategorii „Zabytek”.