Historia powstania "Skansenu Wsi Pogórzańskiej" im. prof. Romana Reinfussa w Szymbarku
Obiekty eksponowane w skansenie pochodzą z obszaru Pogórza Gorlickiego, który wyznaczają: od zachodu rzeka Biała na odcinku Grybów - Gromnik, od wschodu: dawna granica województwa nowosądeckiego (utworzonego w 1975 r.), od północy rzeka Olszynka, od południa naturalna granica osadnictwa pogórzańsko – łemkowskiego.
Inicjatorem utworzenia placówki muzealnej w Szymbarku był mgr Jerzy Tur, Wojewódzki Konserwator Zabytków w Rzeszowie, który wystąpił z tą propozycją w 1962 r. Zaproponował przejęcie resztówki podworskiej (dawnego ,Majątku Zamek” w Szymbarku) z Państwowego Funduszu Ziemi na rzecz Skarbu Państwa, w imieniu, którego występował ówczesny Wydział Kultury PPRN w Gorlicach. Jednym z priorytetów projektu Jerzego Tura była konieczność generalnego remontu, konserwacji i odbudowy kasztelu w Szymbarku.
Zadanie rozwoju sieci muzealnej w powiecie gorlickim zostało ujęte w programie rozwoju działalności w zakresie upowszechniania kultury w latach 1964-1970, opracowanym przez Wandę Kłapkowską - kierownika Wydziału Kultury PPRN i zatwierdzone przez Prezydium PRN w Gorlicach. W programie tym ujęto remont domu z basztą w Bieczu i dworu obronnego w Szymbarku i utworzenie w nim placówek muzealnych, a także zorganizowanie w Szymbarku parku etnograficznego. Zakładano umieszczenie w wyremontowanym zespole cerkiewnym w Bartnem - działu sztuki łemkowskiej, a w zabytkowym kościółku w Sękowej - działu sztuki sakralnej.
W 1965 r. biuro urbanistyczno – architektoniczne Prezydium PRN w Gorlicach wydało wstępną opinię lokalizacyjną dla parcel położonych w sąsiedztwie dworu obronnego w Szymbarku, z przeznaczeniem na park etnograficzny.
W 1968 roku projekt utworzenia placówki muzealnej pod nazwą: ,,Muzeum Ziemi Gorlickiej” został zaprezentowany na posiedzeniu Komisji Oświaty i Kultury PRN, następnie na posiedzeniu Prezydium PRN, uzyskując pozytywne opinie.
fot. Spotkanie przy pierwszym obiekcie przeniesionym na teren skansenu (chałupa z Siar) 1974 r. (czwarta od lewej p. Wanda Kłapkowska, trzecia od prawej p. Weronika Homa)
W kwietniu 1969 roku Powiatowa Komisja Planowania Gospodarczego również pozytywnie oceniła projekt. Kilka miesięcy później komplet dokumentów został przesłany do instytucji nadrzędnej, Prezydium WRN Wydział Kultury w Rzeszowie z prośbą o zaopiniowanie. Oczekiwanie na decyzję trwało kilka lat i spowodowane było zmianami na stanowisku Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Rzeszowie. Nie sprzyjały tym zamierzeniom również plany województwa rzeszowskiego, w których zakładano rozwój skansenów w innych powiatach (skansen kolbuszowski, dalszy rozwój skansenu w Sanoku, w którego profilu ujęto również Pogórze). Pozytywna opinia Wojewódzkiego Konserwatora została wydana dopiero w 1974 roku. Niezwłocznie przystąpiono do realizacji, przenosząc pierwsze obiekty na teren szymbarskiego skansenu. Po utworzeniu w 1965 roku stanowiska Powiatowego Konserwatora Zabytków w Gorlicach (notabene pierwszego w kraju), część zadań związanych z organizacją muzeum przejęła Weronika Homa. W latach 1974-1975 odtworzono na terenie skansenu sześć obiektów architektonicznych: chałupę dymną z Siar, chałupę z Gródka, stodołę plebańską z Zagórzan, olejarnię z Gródka, wiatrak z Krygu oraz studnię z Wójtowej.
fot. Po lewej chałupa dymna w miejscowości Siary, po prawej chałupa w miejscowości Gródek (fot. archiwalne)
fot. Po lewej stodoła plebańska w miejscowości Zagórzany, po prawej olejarnia w miejscowości Gródek
fot. Po lewej wiatrak w miejscowości Kryg, po prawej studnia w miejscowości Wójtowa
W wyniku reformy administracji państwowej (zmiana województw i utworzenie województwa nowosądeckiego), w roku 1975 zgodnie z zarządzeniem Wojewody Nowosądeckiego tworzący się ośrodek muzealny przejęło Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu. W tym czasie dokonano translokacji kolejnych obiektów: budynków gospodarczych ze Stróżnej (stodoła i obora), kuźni z Turzy, chałupy z Szymbarku, zrekonstruowano też krzyż przydrożny. Po roku 1987 ekspozycja została wzbogacona o chałupę z Moszczenicy, wiatrak z Ropy, rekonstrukcję pieca garncarskiego.
W skład ośrodka weszły również budynki dworskie, kasztel, oficyna i dworek mieszczański. Uroczystego otwarcia oddziału pod nazwą: ,,Ośrodek Budownictwa Ludowego w Szymbarku” (OBL), dokonano 19 września 1987 r.
fot. Otwarcie Ośrodka Budownictwa Ludowego w Szymbarku z udziałemwładz województwa nowosadeckiego, 19 wrzesień 1987 roku.
W wydzielonej części zabytkowego dworku z Gorlic uruchomiono ekspozycję stałą „W kręgu tradycji dworkowej”, ilustrującą historię szymbarskich majątków ziemskich.
fot. Dworek na ulicy Ogrodowej w Gorlicach
Autorami koncepcji zagospodarowania przestrzennego Ośrodka Budownictwa Ludowego w Szymbarku są architekci Ryszard Brykowski oraz Wojciech Jankowski. Projekty ekspozycji, a zwłaszcza ich program merytoryczny konsultował prof. Roman Reinfuss. Usytuowanie ośrodka w centrum wsi i szczupłość terenu, zgodnie z opinią prof. Jerzego Czajkowskiego zdecydowało o wyborze koncepcji zabudowy parkowej, bez odtwarzania autentycznego schematu zabudowy wsi pogórzańskiej. W skansenie eksponowane są głównie pojedyncze obiekty, „wyjęte” z większych zespołów. W jednym przypadku jest to rzeczywiście kompletna zagroda jednobudynkowa (chałupa dymna z Siar).
Plan zagospodarowania przestrzennego ośrodka zakładał umieszczenie tu docelowo 27 obiektów. Planowano m.in. uzupełnienie już istniejących dwóch zagród wielobudynkowych, reprezentujących zamożne i średnio zamożne gospodarstwa chłopskie (zagroda ze Stróżnej i Moszczenicy). W chwili obecnej na terenie skansenu odtworzono pochodzące z tych zagród - chałupę z Moszczenicy oraz dwa budynki gospodarcze ze Stróżnej (oborę i stodołę).
Obok budynków mieszkalnych ulokowano obiekty funkcjonujące niegdyś, jako warsztaty usługowe. Na trasie eksponującej przemysł ludowy znajdują się: kuźnia, wiatraki do mielenia zboża, olejarnia oraz piec do wypalania naczyń. Chałupa tkacza włączona w szlak techniki wiejskiej jest jednocześnie mieszkaniem i miejscem pracy rzemieślnika.
Większość obiektów skansenu to oryginalne, zabytkowe budowle architektury ludowej. Wykonano dla nich dokumentację techniczną w macierzystych wsiach, a po rozbiórce przewieziono je do skansenu, zakonserwowano, a następnie dokonano montażu w wytypowanym miejscu. Jedynie w dwóch przypadkach wykonano rekonstrukcje – krzyża przydrożnego oraz pieca garncarskiego.
Kolejne zmiany administracyjno - organizacyjne OBL miały miejsce w pierwszych latach XXI wieku. Gdy w 1999 r. w wyniku reformy administracyjnej utworzono ponownie powiat gorlicki, dążeniem środowiska gorlickiego oraz władz samorządowych było włączenie istniejącej już placówki muzealnej tj. Ośrodka Budownictwa Ludowego wraz z kasztelem w struktury lokalne.
31 grudnia 2007 roku (na mocy uchwały Sejmiku Województwa Małopolskiego) placówka została wyłączona z Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu i weszła w skład nowo utworzonej samorządowej instytucji kultury: „Muzeum Dwory Karwacjanów i Gładyszów w Gorlicach”.
27 maja 2010 roku, w setną rocznicę urodzin prof. Romana Reinfussa na terenie skansenu w Szymbarku odsłonięto jego pomnik. Z tej okazji odbyła się także konferencja poświęcona wybranym zagadnieniom bogatej działalności naukowej tego wybitnego pioniera polskiej etnografii. Podczas uroczystości Ośrodkowi Budownictwa Ludowego w Szymbarku nadano nazwę: ,,Skansen Wsi Pogórzańskiej im. Prof. Romana Reinfussa w Szymbarku”.
W 2010 roku miały miejsce kolejne inwestycje: wybudowano główne wejście do skansenu wraz ze stylowym ogrodzeniem (od strony drogi krajowej Nowy Sącz – Gorlice), obok którego usytuowano kolejny zabytkowy obiekt – spichlerz z Rożnowic z k. XVIII wieku.
Po zmontowaniu spichlerza w 2012 r. obiekt został zaadaptowany na cele administracyjne i edukacyjne. W 2016 roku na parterze tego budynku utworzono wystawę stałą pt. „Józef Śliwa - poeta, rzeźbiarz - amator”.
Od roku 2012 ekspozycja w skansenie została wzbogacona o nowe wystawy stałe. W chałupie z Gródka zaaranżowano wystawę „Na co dzień i od święta – tradycyjny strój pogórzański”, w chałupie z Szymbarku powstała ekspozycja „Zioła w tradycji Pogórzan”, natomiast pod specjalnie wybudowaną, stylową wiatą można podziwiać zabytkowe wozy, sanie oraz maszyny rolnicze. W setną rocznicę Bitwy Gorlickiej w stodole plebańskiej urządzono wystawę historyczną pt. „Sztab operacji gorlickiej 1915”.
W 2017 r. szymbarski skansen został objęty programem „SKANSENOVA – systemowa opieka nad dziedzictwem w małopolskich muzeach na wolnym powietrzu”, projektem realizowanym z Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko 2014-2020. W ramach projektu zostały przeprowadzone prace remontowo konserwacyjne w zabytkowych obiektach skansenu. Prace dotyczyły wymiany strzech i klepisk, konserwacji gontów, wykonania nowego, stylowego ogrodzenia, modernizacji instalacji elektrycznych, wykonania ścieżek terenowych, konserwacji drewnianych, zabytkowych obiektów.
Skansen w Szymbarku nie ogranicza się jedynie do gromadzenia i ochrony pamiątek przeszłości, ale poprzez działalność kulturalno-edukacyjną obejmującą wystawy, lekcje i warsztaty muzealne, programy edukacyjne, organizację imprez plenerowych stara się w sposób jak najbardziej autentyczny zaprezentować dziedzictwo kulturowe regionu. Na terenie skansenu organizowane są wydarzenia folklorystyczne prezentujące dawne rzemiosło, rękodzieło, tradycyjne zajęcia gospodarcze, obrzędowość doroczną i rodzinną, muzykę, śpiew, taniec nie tylko Pogórzan, ale również innych grup etnograficznych i etnicznych. Dopełnieniem działalności są wystawy czasowe prezentujące m.in. rękodzieło, rzemiosło lokalnych twórców ludowych, stroje ludowe pogranicza polsko – słowackiego i wiele innych dziedzin kultury ludowej.