Architektura i dzieje Szymbarskiego dworu obronnego do 1947 roku

ARCHITEKTURA I DZIEJE SZYMBARSKIEGO DWORU OBRONNEGO DO 1947 ROKU
Szymbarski dwór obronny określany jest przez historyków sztuki jako czołowy przykład kasztelu polskiego. Cechy charakterystyczne tego typu budowli to prostokątny zarys całości, z prostym układem wnętrz bez wewnętrznego dziedzińca i przybudówki w czterech narożach budowli o wyraźnie obronnej funkcji, najczęściej z nadwieszonym piętrem w formie wykuszy.

Kasztel w Szymbarku – dawna siedziba rycerskiego rodu Gładyszów herbu Gryf łączy w sobie funkcję niewielkiej rezydencji szlacheckiej i warowni o harmonijnej formie. Kształtem architektonicznym nawiązuje do budowli południowej i południowo-środkowej Europy. Najczęściej przywołuje się związek kasztelu z typem piętnastowiecznej willi włoskiej bądź sylwetką włoskiego zamku quattro torre – warowni z czterema wieżami obronnymi, popularnej we Włoszech w XIV i XV wieku.

Nie znani są projektanci obiektu i jego budowniczowie. Niewątpliwie kasztel powstał w XVI wieku, brak jednak jego dokładnego datowania. Przypuszczalnie istniały dwie fazy budowy, prowadzące do nadania mu ostatecznego kształtu.
Etap I (1530 – 1550) powstanie bryły budowli,
Etap II (1590 – 1600) ukończenie budowli oraz wykonanie ozdobnych elementów (attyka, sgraffito, kamieniarka okienna i drzwiowa).

Unikalny architektonicznie, posiada dość skromne rozmiary (u podstawy długość ścian 20 i 13 m). Wyglądał jednak imponująco na tle otoczenia ze względu na wyraźną różnicę w wysokości ścian (znacznie wyższe od strony południowej i zachodniej) i ukształtowanie terenu wokół.

Szymbarski dwór obronny powstał z miejscowego kamienia łamanego i cegły. Posiada dwie kondygnacje (podpiwniczony parter i piętro) i typowy dla ówczesnego dworu murowanego układ wnętrz. z usytuowaną z boku sienią i pomieszczeniami przyległymi do niej, równoległymi do siebie. Tak było na poziomie piwnic i parteru, pełniących „podrzędniejszą”, gospodarczą funkcję, gdzie z sieni prowadziły drzwi do dwu sklepionych kolebkowo piwnic lub , jak na parterze o sklepieniach beczkowo-krzyżowych, do dwu „izb”. Część mieszkalna, „pańska”, obejmowała piętro podzielone na dwa sporej wielkości pomieszczenia – mniejszą „antykamerę”, nad sienią parteru i „izbę wielką”, „komnatę”, po jej prawej stronie. Te pomieszczenia nakryte były drewnianymi stropami. Uzupełnienie części mieszkalnej stanowiły „komnatki” w alkierzach. Tam też zlokalizowano toalety, nazywane z łac. locum secretum.

Do wnętrza kasztelu prowadziły jedne, dość wąskie drzwi wejściowe usytuowane z boku, w północnej ścianie budynku. Niegdyś istniał wiodący do nich nad fosą most zwodzony. System obronny kasztelu widoczny był w wyglądzie samej bryły: cztery prostokątne narożne baszty mieszkalne nadawały się również do odparcia ataku, stanowiły także dobre miejsce do obserwacji, z widokiem na każdą stronę. W dolnych partiach – stopach alkierzy mieściły się dobrze chronione: skarbczyk, zbrojownia i karcer. Na szczycie budowli, spoza sterczyn późniejszej attyki można było również prowadzić obserwację terenu i obronę. Najważniejszą funkcję obronną spełniał jednak system otworów strzelniczych, prostokątnych i „kluczowych”, stanowiących dookolny ciąg na wysokości strychu. Dodatkowe utrudnienie dla ewentualnego ataku stanowiło zabezpieczenie żelaznymi kratami okien na parterze.

Otynkowana jednolita powierzchnia elewacji zyskała w drugiej fazie budowy ozdobne elementy. W górnych partiach budynku pojawiła się dekoracja sgraffitowa o formie dookolnego ornamentu złożonego z fantastycznych masek i motywów geometrycznych oraz roślinnych. Dwubarwne, szaro-białe sgraffito zdobi pilastry dzielące ściankę attyki na regularne łukowate pola o jednolitej barwie. Wraz z gzymsem ścianka stanowi podstawę grzebienia attyki o formie ciągu smukłych sterczyn, wspaniale wieńczących bryłę kasztelu. Pierwotny, kryty gontem dach czterospadowy przebudowano wówczas na korytowy, tzw. pogrążony, całkowicie zasłonięty z zewnątrz zębami attyki. Przyozdobiono również inne elementy zewnętrzne – otwory okienne i drzwiowe, montując w nich kamieniarkę o dość jednak skromnej ornamentyce (żłobkowanie, płaskie rozety). We wnętrzach zyskały ozdobną oprawę obramienia drzwi z profilowanymi nadprożami, węgarami z rytem o wzorze z rozet i roślinnej wici. Pewne przeróbki we wnętrzach dotyczyły też przebudowy schodów prowadzących z parteru na piętro. Znacznie większych zmian dokonano po dłuższym okresie użytkowania budowli, w XVIII wieku. Dotyczyły one nie tylko estetyki (stiuki, barwna polichromia we wnętrzach alkierzy, z charakterystycznymi dla tego okresu motywami. Pękające mury budowli wzmocniono kamiennymi przyporami, głęboko wchodzącymi w podłoże szczególnie od strony usuwającej się zapewne skarpy nadrzecznej. Względy praktyczne doprowadziły też do wyraźnej zmiany układu wewnętrznego – wprowadzono na poziomie parteru i piętra ściany działowe, tworząc w ten sposób na dole pięć niewielkich pomieszczeń, na piętrze cztery. Wyposażono je w dodatkowe piece.

Zabiegi te nie przydały się na długo. Kasztel przestał być obiektem mieszkalnym już pod koniec XVIII wieku. W jego sąsiedztwie powstał wówczas skromny , niewielki modrzewiowy dworek.

Dawna siedziba rodowa niszczała z roku na rok. Ostatnia przebudowa na początku XIX wieku uczyniła z niej gorzelnię – „kipiały w niej machiny parowe, a pełne gorzałek kufy zastąpiły na ścianach miejsce dawnych rynsztunków rycerskich”. W okresie międzywojennym, za czasów ostatnich właścicieli tzw. „Majątku Zamek” rodziny Kuźniarskich, wnętrza parteru stanowiły kuchnię i pomieszczenia dla służby dworskiej, a nawet drobiu, piętro zaś było rodzajem lamusa, gdzie trzymano nie używane już sprzęty.

W 1937 roku przygotowana została dla kasztelu przez krakowskiego architekta Stefana Świszczowskiego dokumentacja, na podstawie której ta prywatna wówczas własność miała być remontowana. Żadnych zabiegów renowacyjnych jednak nie wykonano.